Yas sevilen birinin ölümü sonrasında oluşan olağan bir ruhsal tepkidir. Yas süresince görülen psikolojik tepkiler genel kabul görecek şekilde ilk olarak 1969'da ''Yasın beş evresi olarak'' tanımlamıştır.
Psikiyatrist Elisabeth Kübler-Ross'un tanımladığı günümüzde kısmen geçerliliğini koruyan bu evreler;
İnkar
Öfke
Pazarlık
Depresyon ve
Kabullenmedir.
Yas; kişinin sevdiği birisinin ölümüne verilen bir tepki olsa da, bu belirtiler, bir ilişkinin sonlanması, mesleki kayıplar gibi değer verilen bir nesnenin kaybından sonra da görülebilir.
Yas Süreci
1) Yasın başlangıcında inkar düşünceleri yaşanabilir. Ölen kişinin kabulü zaman alacaktır. Acıdan ziyade şaşkınlık ve donup kalma görülür. 'Böyle bir şey olamaz' düşüncesi yasın başlangıcında sıklıkla deneyimlenir. Ölümü kabul edememe, beklenen duyguları yaşayamama görülür. Bu evre kimilerinde bir iki saat görülse de kültürel etmenler, ölen kişiyle olan ilişki, kişinin ölüm şekli bu durumun haftalarca hatta aylarca sürmesine de neden olabilir.
2) Sonrasında giderek ruhsal acı ön plana çıkmaya başlar. Derin üzüntü, ağlama, konsantrasyon güçlüğü, öfke, uyku ve iştah bozuklukları en sık deneyimlenen duygular ve belirtilerdir. Bu evrede kişinin zihni ölen kişiyle ilgili yaşantılar ve onun ölümüyle meşguldür.
3) Üçüncü evrede kişi ölümü kabullenmeye başlar. Ümitsizlik, ölen kişiyle ilgili gelecek planlarının artık olmayışı, geçmişte yaşanılan anıların tekrar tekrar canlanması gün yüzüne çıkmaya başlar. Yapılan veya yapılmayan davranışlar nedeniyle uygunsuz suçluluk duyguları görülür. Odaklanmada güçlük, çabuk yorulma, göğüste sıkışma hissi gibi belirtiler yaşanır. Mesleki ve sosyal işlevlerde isteksizlik görülür.
4) Son evrede ise kişi artık ölümü olağan algılıyordur. Üzüntü devam etse de şiddeti azalmıştır. Bu ruhsal duruma aylar içinde gelinir. Ölen kişiyle ilgili anılar hatırlanmaya devam eder ve bazı eşyaları saklanabilir. Ancak artık mesleki ve sosyal işlevsellik eski haline dönmüştür. Ölen kişi hayatın belli dönemlerinde akılda olsa da bu durum kişinin işini yapmasında, aile yaşantısında bir işlevsel bozulmaya neden olması beklenmez.
YAS SÜRECİNDE GÖRÜLEN BELİRTİLER
Yasın her evresinde fiziksel ve ruhsal belirtiler görülebilir.
Depresif ruh hali ve kaygı ile ilişkili sık görülen fiziksel belirtiler;
Çarpıntı, göğüste sıkışma hissi
Kas ağrıları, yorgunluk
Uyku ve iştahta değişimleri
Sindirim sistemi ile ilgili belirtiler
Boğazda 'bir şey oturmuş' hissi, düğümlenme hissi ve yutkunmada zorluktur.
Ruhsal belirtiler;
Yas döneminde kişinin kendisi veya diğer yakınlarıyla ilişkili ölüm korkusu veya kaybetme korkusunun görüldüğü panik ataklar ortaya çıkabilir.
Öfke özellikle yasın ilk dönemlerinde sık görülür. Öfkenin yöneltildiği yer; kişinin kendisi, ölen kişi, doktorlar, Tanrı olabilir.
Suçluluk düşünceleri ölüm sonrası öfkenin kendine yönlendirilmesi ile yaşanabilir. Kişi söylemediği veya yapmadığı şeyler için pişmanlık duyabilir. Ölümü engelleyeceğini düşündüğü şeyleri yapmadığı için kendisini suçlayabilir. Mesela ''Keşke hastaneye yatırmasaydım'' ''Keşke zamanında doktora götürseydim'' gibi düşünceler yas döneminde sık görülür. Bir süre sonra insanların çoğunda bu düşünceler tamamen kaybolur.
Özellikle komplike yas reaksiyonunda nadir de olsa halüsinasyonlar deneyimlenebilir. Ölen kişinin sesini duyma; 'beni çağırdığını duyuyorum', ölen kişinin görüntüsünü görme gibi durumlar yaşanabilir.
YAS SÜRECİNE ETKİ EDEN ETMENLER
Çevremizdeki insanların davranışlarının ve toplumsal tepkiler yas döneminin nasıl şekilleneceğini belirleme açısından sahip olduğumuz kişilik özellikleri gibi önemli bir yer tutar.
Dini ve toplumsal geleneklerin yas döneminin daha sağlıklı geçmesini sağladığı bilinmektedir. Ölüm sonrası yakınlarının ölen kişiyi görmesi, defin işlemlerinde dua okuma, cenaze yıkama, mezar kazma, tabut taşıma gibi görevlerin yerine getirilmesi yasın sağlıklı geçmesine yardımcı olacaktır ve komplike yas ihtimalini azaltacaktır.
Üzüntü, ağlama, bağırma gibi duygu ve eylemelerin bastırılması yas sürecinin sekteye uğramasına veya uzamasına sebep olabilir. Eğer ölümden hemen sonra yas yaşayan kişi kendine veya başkasına zarar verebilecek ölçüde fiziksel şiddet gösterilmiyorsa kişinin hastanenin acil birimine götürüp ''sakinleştirici'' nitelikteki (diazepam gibi) ilaçları talep etme gibi davranışlardan kaçınmak gerekmektedir.
Çevredekilerin yas sürecini yaşayan kişiye olabilecek bazı tepkileri bu süreci bozmaktadır. Bunlara örnek olarak toplumumuzda da sık söylenen; ''zaten yaşlıydı neden bu kadar üzülüyorsun'' ''ölenle ölünmez'' ''ağlama kendini toparla'' ''dik dur'' gibi sözler verilebilir.
Toplumsal faktörlerin dışında yas döneminin devamında zorluklara neden olan başka faktörler de vardır.
Ölüm biçimi; beklenmedik, şiddet içeren (intihar, kaza, cinayet gibi) ve bir türlü engellenebileceği düşünülen ölümlerin yas sürecini uzatabileceği komplike yasa sebep olabileceği saptanmıştır.
Kişisel faktörler; uzamış veya komplike yasın kadınlarda daha sık görüldüğü bilinmektedir. Bunun yanında duygusal iniş çıkışları sık yaşayan kişilerde yas döneminde psikiyatrik rahatsızlıkların görülme riski daha fazladır.
Ölen kişi ile yakınlık ve ilişki biçimi olarak sayılabilir.
Bunlar dışında covid pandemisi sürecinde yaşanan ölümlerin de komplike yasa sebep olacak faktör olarak saymak gerekir. Covid bulaşı sonrası hastaların yakınlarından izole edilmesi, yakınlarının bu süreçte hastayı görememesi, yatıştan önce ölüme yakın görmediği ve görece sağlıklı gördüğü kişinin hastalığın doğası nedeniyle hızla kaybedilebilmesi gibi sebepler ölümün kabulünü zorlaştırır. Hastanın ölümünden sonra bulaş riski nedeniyle yakınlarının hastayı görememesi, defin işlemlerinde ölü yıkama gibi ritüellerin izole bir şekilde yapılması ve cenazelerdeki kişi sayısındaki mecburi kısıtlamalar yas süreciyle baş etmekte güçlük yaratmaktadır.
Son olarak; ölüme verilen fizyolojik ve psikolojik tepkilerin büyük oranda olağan olduğu, bu yas döneminde kişinin genellikle profesyonel destek almasına gerek olmadığı söylenebilir. Ancak bazı durumlarda yas uzayabilir, kişinin yaşamını beklenenden çok daha fazla etkileyebilir veya başka ruhsal sorunlara neden olabilir. Bu durumlarda kişinin destek alması gerekir.
Yorumlar